Vanuit Colette organiseerden Joop Berding en Wim Huijser met veel succes een Voskuilwandeling. Jeanet van Wijk schreef een verslag voor De Vruchtenpers; de wijkkrant van de Vruchtenbuurt. Het artikel is te lezen in onze etalage! Wij plaatsen het verslag ook op onze website.

Op pad met J.J. Voskuil in de Vruchtenbuurt

– door Jeanet van Wijk

In de vorige nummers van de Vruchtenpers besteedden we al aandacht aan de schrijver J.J. Voskuil (1926-2008). Hij is onder andere bekend van de romancyclus Het Bureau en het verfilmde boek Bij Nader inzien. Voskuil zijn vrouw Lousje brachten hun jeugd door in de Vruchtenbuurt. In de boeken van Voskuil komt de Vruchtenbuurt regelmatig voorbij. Zij hielden van wandelen. In zijn nagelaten dagboeken schreef Voskuil uitgebreid over hun wandeltochten.

Joop Berding en Wim Huijser namen het initiatief om een Voskuil wandeling in de Vruchtenbuurt te organiseren. De redactie van de Vruchtenpers ontving een uitnodiging om mee te lopen. Wim en Joop zijn, zoals zij het zelf noemen, liefhebbers van Voskuil in hart en nieren. Dat ben ik niet, maar ik zag er naar uit om meer te horen over de vertrouwde plekken waarover Voskuil in zijn boeken schreef.

Wim Huijser is schrijver en publicist. Hij schreef onder meer een biografie over Kees Buddingh. Huijser is ook een fervent wandelaar. In zijn boeken Op Pieterpad, Aan de Wandel en Het Genootschap kruipt hij in de huid van Voskuil. Hij beschrijft hoe de romanfiguren uit de boeken van Voskuil, Maarten en Nicolien, wandelingen maken in de tegenwoordige tijd. Maarten en Nicolien zijn de alter ego’s van Voskuil en zijn vrouw Lousje. Het leven van Maarten en Nicolien toont veel overeenkomsten met dat van Voskuil en zijn vrouw.

In zijn boek Het Genootschap schrijft Wim over de oprichting van het zogenaamde J.J. Voskuilgenootschap. De leden van het op te richten genootschap maken een wandeling langs memorabele plekken uit de jeugd van Voskuil. De in het boek beschreven route vormt de rode draad van onze wandeling. Wij wandelen in werkelijkheid de fictieve wandeling van Maarten en Nicolien.

Joop Berding woont al jarenlang met veel plezier in de Vruchtenbuurt. Hij is een enthousiast lezer en groot bewonderaar van de boeken van Voskuil. Hij noemt het werk van Voskuil “hallucinerend”. Joop kwam in contact met Wim Huijser na het lezen van een van de Voskuil wandelboeken. Hun gezamenlijke liefde voor literatuur en in het bijzonder voor Voskuil leidde tot het idee om deze wandeling te organiseren. Joop zal tijdens de wandeling voorlezen uit de boeken waarin Voskuil zijn jeugdherinneringen van een bepaalde plek beschrijft.

Op 20 april verzamelden de deelnemers zich bij boekenantiquariaat Colette in de Reinkenstraat. Een gevarieerd gezelschap met bewoners uit de Vruchtenbuurt, Voskuil-liefhebbers en zelfs een bewoner van een van de huizen waar Voskuil woonde. Wim heet ons welkom met een verhaaltje uit zijn boek Aan de wandel. Het fragment gaat over het bezoek van Maarten en Nicolien aan Colette.

Het antiquariaat is op zichzelf al een bezoek waard. Toen de vorige eigenaar stopte zorgde een bewonersinitiatief ervoor dat deze boekwinkel kon blijven bestaan. De huidige beheerders zien erop toe dat de sfeer en indeling zoveel mogelijk behouden blijft. Een uniek boekenparadijs.

Het gezelschap gaat eerst op weg naar de Irisstraat nummer 193. Daar staat het geboortehuis van Voskuil. Joop draagt voor uit de boeken Jeugdherinneringen en Ik ben ik niet van Voskuil. We zien voor ons hoe de kleine Han (Voskuil) op een geleende “Jan Plezier” door de verlaten straat raasde. ​Net zoals de leden van het Genootschap in het boek van Wim poseren wij voor een groepsfoto voor het huis.

We lopen verder en staan stil voor natuurgebied Wapendal, ook wel Het Heitje genoemd. Joop leest een tekst uit Voskuils boek Bijna een man voor. Daarin beschrijft Voskuil hoe hij als jongen met vriendjes op Het Heitje ging voetballen. Rondom de het Heitje was duingebied. Wat moet het fijn zijn geweest om zo dichtbij de vrije natuur op te groeien.

Dan trekken we de Vruchtenbuurt in. We komen via de galerij in de Appelstraat voor het huis te staan waar Voskuils vrouw Lousje is opgegroeid. Het ouderlijk huis, Amandelstraat nummer 39 duikt in verschillende boeken van Voskuil op. Joop leest een citaat voor uit Bijna een man waarin Voskuil een levendige beschrijving geeft van de eerste kennismaking met Lousje.

Van de Amandelstraat lopen we de Ananasstraat in en stoppen bij nummer 66. Voskuil woonde hier vanaf zijn negende. Een van de deelnemers, Maarten ( what’s in a name) heeft ook zijn jeugd op dit adres doorgebracht. Hij vertelt ons over het huis en zijn jeugd. Hij draagt een door Voskuil geschreven gedicht voor dat in zijn ouderlijk huis ingelijst op de wc hing.

In het boek Jeugdherinneringen staat een ontroerende passage over de tijd dat het gezin Voskuil in de Ananasstraat woonde. Het gaat om een moedig buurtinitiatief aan het begin van de Tweede Wereldoorlog. Op 12 mei 1940 waren Duitse pantserwagens gesignaleerd in het Westland. De Duitsers zouden vandaaruit een aanval op Den Haag voorbereiden, zo was de verwachting. Dat zou betekenen dat de Ananasstraat in de frontlinie lag en de Duitsers via de Amandelstraat binnen konden vallen. Om hen een voet dwars te zetten riep een onderwijzer uit de Sinaasappelstraat alle weerbare mannen op om tussen de laatste huizen van de Ananasstraat en de Amandelstraat een anti-tankwal op te werpen. De schrijver, zijn vader, en zijn broertje gaven aan de oproep gehoor en voegden zich bij een veertigtal andere buren. Het mocht niet baten.

Door de Vlierboomstraat, Voskuil ging hier op nummer 366 naar de lagere school, komen we in de Frambozenstraat terecht. Voordat de familie Voskuil naar de Ananasstraat verhuisde woonden zij in de Frambozenstraat, in een heel hoekhuis. Ook op deze plek draagt Joop voor uit de Jeugdherinneringen van Voskuil.

Dan bereiken we het eindpunt van onze boeiende wandeling. We strijken neer bij LOFT, door Voskuil beschreven als de Oudgereformeerde kerk waaruit op zondag gezangen galmden. Wim Huijser sluit de zoektocht naar de Vruchtenbuurt erfenis van Voskuil in stijl af. Hij leest een stuk voor uit het laatste hoofdstuk van zijn boek Het Genootschap. Ook de fictieve leden sluiten hun wandeling af bij LOFT en richten het Genootschap op.

De werkelijke deelnemers van de Voskuil wandeling houden het bij een drankje en napraten. Ook als je geen kenner bent van het werk van Voskuil was deze wandeling een bijzondere ervaring. Het is fascinerend hoe voor ons als buurtbewoners alledaagse plekken in de boeken van Voskuil beschreven worden. Door het aanstekelijke enthousiasme van de organisatoren wil je de boeken van

Voskuil gaan ( her) lezen. ​Joop Berding wil best nog een Voskuil wandeling organiseren. Belangstellenden kunnen zich bij hem melden. Zijn mailadres is: jwaberding@hotmail.com

Op zaterdag 15 juni hebben wij een bijzondere editie van het Woordenrijk op het boekenpodium in onze tuin. Dichters en muzikanten eren de eerste Haagse stadsdichter: Harry Zevenbergen. Het programma begint om 14:00 uur.

Op 12 juni zou Harry Zevenbergen 60 jaar geworden zijn. Harry was (tussen 2007-2009) de
eerste Haagse stadsdichter, hij publiceerde een groot aantal dichtbundels en was de energieke
aanjager van vele literaire initiatieven in Den Haag. Denk aan het Haags Dichtersgilde en het
radioprogramma Het Woordenrijk op Den Haag FM. Ook was hij een bekend bloemlezer.

Harry overleed op 8 maart 2022 aan de gevolgen van de ziekte Alzheimer.

Speciale editie van het Woordenrijk
Op 15 juni organiseert het radioprogramma Het Woordenrijk een speciale editie van Het
Woordenrijk Live: 7bergen60. Verschillende dichters en muzikanten die belangrijk waren in
het leven en werk van Harry Zevenbergen is gevraagd een gedicht van Harry te ‘coveren’.
Tijdens het twee uur durende programma wordt het leven werk van Harry Zevenbergen
gevierd.

7bergen60
Het programma 7bergen60 begint om 14 uur in Antiquariaat Colette (Reinkenstraat 45 in
Den Haag). Met optredens van o.a.:
Gilles Boeuf
Jet Crielaard
Arthur Crucq
Dorpsoudse de Jong
Diann van Faassen
Edwin Fagel
Marko Fehres
Cor Gout
Sylvia Hubers
Anne Tjerk Mante
Ricco van Nierop
Julie Scott
Jimmy Tigges
Luther Zevenbergen

Liefhebbers van groene boeken opgelet! Op zaterdag 1 juni hebben we een duurzaamheidsmarkt in de straat. Colette heeft een kraampje bemachtigd en stalt daar een interessante collectie boeken uit. Sla je slag, we hebben prachtige tuinboeken en literatuur op het gebied van duurzaamheid.

Zondag 16 juni hebben we weer een bijzondere gast op ons boekenpodium. Journalist en buurtgenoot Ron Fresen vertelt over het nieuwe boek Het raadsel Rutte dat hij samen met journalist Wilma Borgman schreef. Gespreksleider: Marko Fehres. Wat gaat er schuil achter ’teflon Mark’? We beginnen om 12:00 uur. Na afloop houdt Ron Fresen een signeersessie tussen onze boekenbergen. ‘Het raadsel Rutte’ is nu al te koop bij Colette!

Over Het raadsel Rutte

Ergens in 2024 komt er een einde aan het meer dan dertien jaar durende premierschap van Mark Rutte en daarmee aan een heel tijdperk in de Nederlandse politiek. Mark Rutte lijkt een open boek. Voor de camera gebruikt hij zijn goede humeur als een effectief pantser. Maar achter de schermen is hij anders.

De ervaren politiek journalisten Ron Fresen en Wilma Borgman hebben Rutte honderden keren gesproken, waargenomen en geanalyseerd. Daarnaast hebben ze betrokkenen gesproken die hem als geen ander jarenlang van heel dichtbij in alle hoedanigheden hebben ervaren: vicepremiers uit alle kabinetten, ministers, belangrijke partijgenoten en vrienden die hem jarenlang achter de schermen van heel dichtbij meemaakten. Lees meer op de website van uitgeverij Balans

Rutte met een appel

Vaak gefotografeerd: Rutte op de fiets met een appel in de hand. Voor het boekengesprek bij Colette heeft zich een bijzondere sponsor aangediend. De lokale winkeliers van Rechtstreex in de Weimarstraat delen appeltjes uit. Zoals alle producten bij Rechtstreex, komen de appels van boeren uit de buurt.

Onrust in Letterland: in het hoofdlijnenakkoord van de momenteel formerende partijen PVV/VVD/BBB/NSC staat namelijk dat de BTW op boeken van het lage tarief naar het hoge tarief van 21% gaat. Moord, brand en hoe krijgen we de toch al weinig lezende jeugd aan het lezen nu de boeken onbetaalbaar worden, hoe kunnen we ons nog vertonen in Europa waar alle andere landen de rode loper uitrollen voor hun nationale schrijvers* – de reacties van schrijvers en andere professionals in het boekenvak laten zich raden.

Onder de slogan “Zeg nee tegen 21% btw” trekt men ten strijde. Daarnaast wordt de verhoging gezien als het zoveelste voorbeeld dat “rechts” Cultuur met een grote C haat en wordt de BTW-verhoging als een vuile steek onder water van de Grote Blonde Leider richting de grootstedelijke culturele elite. Wel dure boeken, maar lekker goedkoop naar het Dolfinarium, dat werk.

Dat de maatregel al een tijdje in de pijplijn zat – het CDA en de VVD plannen het al minstens twintig jaar – maakt niet echt uit voor het sentiment. Als we het aspect van de Cultuuroorlog even los laten roept de zaak wel een paar vragen op. In de eerste plaats: wat gaat het beteken voor Colette? En ten tweede: klopt het eigenlijk wel dat mensen minder gaan lezen als het BTW-tarief voor boeken naar 21% gaat (Met andere woorden: gaat het bij boeken om een elastische vraag)? En, misschien belangrijker nog, Is er überhaupt een verband tussen de boekenprijs** en het leesgedrag van mensen?

Voor we bij de gevolgen voor Colette komen is het goed om eerst even te kijken naar de vraag of 21% meer BTW werkelijk een dommere en meer tot populisme genegen bevolking oplevert, zoals men bij de Volkskrant denkt. De vraag in hoeverre de prijs van boeken te maken heeft met leesgedrag is onder andere onderzocht door George Orwell. Toch niet de minste! In zijn essay “Books vs. Cigarettes rekent hij voor dat lezen eigenlijk heel goedkoop is: per jaar geeft de schrijver (eigen onderzoek) al gauw twee keer zoveel uit aan roken dan aan boeken. Arbeiders die dus zeggen dat ze nooit lezen omdat de boeken zo duur zijn terwijl ze gerust een halve boekenkast stukslaan op een ZonZuipenZiekenhuisvakantie naar Brighton kletsen dus maar wat en mismoedig concludeert Orwell dan ook dat de vraag naar boeken niets te maken heeft met de prijs van boeken. “And if our book consumption remains as low as it has been, at least let us admit that it is because reading is a less exciting pastime than going to the dogs, the pictures or the pub, and not because books, whether bought or borrowed, are too expensive.”

Zo lijkt het ook te gaan anno 2024 in Nederland. De gemiddelde Nederlander leest elf boeken per jaar: als dat allemaal nieuwe boeken zijn gaat het dus hooguit om een tientje per jaar meer of minder op het huishoudbudget. Niet iets om van wakker te liggen in een economie waarin eieren vijf euro per doos zijn en de Gewone Man honderden euro’s uitgeeft om lekker met Cor en Don naar de Zon te vliegen. Als we het over roken hebben is het al helemaal erg. In de tijd van Orwell waren de accijnzen een stuk lager: een pakje sigaretten kost nu 11 (ELF!) Hele Euro’s – een bestseller van 22,95 euro is dus twee pakjes sigaretten en de totale BTW-verhoging betekent precies een pakje Marlboro voor de gemiddelde lezer. Als je ongeveer net zoveel zou roken als de fictieve roker in het voorbeeld van Orwell – vier pakjes per week – dan ben je minstens 2000 euro kwijt. Daar kun je 125 nieuwe boeken van kopen, of een paar strekkende meter bij Colette. Zie al die boeken maar eens allemaal te lezen bij een gemiddelde levensverwachting bij een rookvrije levensstijl. 

Je hoeft trouwens ook helemaal geen nieuwe boeken kopen om een lezer te zijn. Economen noemen het substitutie als je een duur ding vervangt door een vergelijkbaar goedkoop ding en dat kan bij boeken heel erg prima. Ze zijn immers tweedehands net zo leuk, zo niet veel leuker als tweedekansjes. je kan boeken “lenen” van vrienden, de mini- en macrobiebjes afschuimen of gewoon naar een leuk lokaal tweedehandsboekenwinkeltje (er zit een goeie in de Reinkenstraat). Daarnaast heeft men sinds het begin van het internet gepoogd om het literaire werelderfgoed gratis en voor niets beschikbaar te maken – je kan gewoon via Project Gutenberg of Apple Books op de telefoon alle klassiekers ever ooit lezen. Het is dus mogelijk om de volledige canon van de wereldliteratuur graties en voor niets te lezen vanuit het comfort van de luie stoel. Dat niet iedere geïdealiseerde jongere dat doet, tja, daar moet u het dan maar eens met die jongeren over hebben. 

Ook is veel ander entertainment ontstellend veel goedkoper geworden dan vroeger: we kopen geen CD’s, DVD’s of LP’s meer (prijs van minstens één boek) maar hebben voor een tientje per maand spotify of Netflix. Bovendien zijn we met z’n allen heel erg veel rijker geworden sinds Orwell in 1946 zijn essay schreef, dus we hebben hoe dan ook meer geld voor leuke dingen. Daarnaast hebben de knappe koppen van het WEF becijferd dat de prijs van boeken door de bank genomen minder hard stijgt dan de inflatie – hoewel inflatie heel erg vervelend en stom is, zijn boeken in de afgelopen jaren relatief goedkoper geworden, zonder noemenswaardig effect op de vrije val van de literaire beleving van de Vaderlander. 

Kortom. Boeken zijn in Nederland door de vaste boekenprijs best duur en de verhoging van de BTW helpt niet met de betaalbaarheid van nieuwe boeken, maar nieuwe boeken zijn echter maar een beperkt en prima vervangbaar deel van de leeshobby, en het is nog maar de vraag in hoeverre er een verband is tussen de prijs van nieuwe boeken en de hoeveelheid boeken die mensen lezen. Mensen kijken gewoon liever naar darten. George Orwell wist dat al in 1946 (en was sowieso aardig scherp op de bal als het gaat om totalitarisme en de stompzinnigheid van de massa, maar dat even geheel terzijde). Voor het lezen hoeft de overheid het tarief dus niet laag te houden, maar uit principe zou het echter netjes zijn als de regering de BTW op boeken laag zou houden. Alle andere keurige landen doet het ook. Dat Kamervoorzitter Martin Bosma (PVV) de dichtkunst van eigen bodem tegen wil en dank blijft promoten is slechts een schrale troost.

Wil er trouwens iemand mee naar het Dolfinarium? 

Ps.: Ohja! De impact op het huishoudboekje van Colette. We verkopen mondjesmaat nieuwe boeken, eigenlijk alleen als een vriend van de show een lezing komt geven en we na afloop nog een stapeltje bij de kassa neerleggen. Verder is de manier waarop we de BTW doen best een beetje opmerkelijk, want normaal gesproken draag je de belasting toegevoegde waarde af op, nouja, de waarde die je toevoegt. Om te kijken wat je nou precies toevoegt moet je dus wel eerst weten wat de inkoopwaarde is van het product wat je verkoopt en dat afzetten tegen de verkoop. Dat is vrij makkelijk als je bijvoorbeeld sneakers of theekopjes inkoopt bij een fabrikant en die weer doorverkoopt, maar wat als je ineens een gigantische stapel boeken hebt? Alle boeken in een keer prijzen zou een ondoenlijk karwei zijn en we hebben natuurlijk geen inkoopbonnetjes van al die keren dat er een vriendelijke klant op de stoep stond met dertig bananendozen vol vergeelde pockets. Wat we dus hebben gedaan is de voorraad waarderen op basis van de overnamesom die de stichting overeengekomen is met ons aller Jogchum. Vervolgens kijken we elke maand voor hoeveel we verkocht hebben en berekenen daarover het percentage BTW (nu 9%). Daarnaast hebben we nog een aparte stroom van dingen waarvan we wel wat meer zicht op de inkoop hebben, zoals de tasjes en nieuwe boeken. Dit verrekenen we dan weer met de dingen die we juist weer zelf nodig hebben voor de zaak. De verandering van het BTW-tarief gaat ons naar schatting op jaarbasis een paar duizend euro meer kosten. Geen ramp, maar toch vervelend.

*Overigens klopt het inderdaad dat het raar is als Nederland een hoog BTW-tarief gaat heffen op boeken. Als je kijkt naar vergelijkbare landen dan zit Nederland met z’n gewone BTW-percentage van 21% redelijk op dezelfde lijn als andere landen in Europa. Al die andere landen hebben ook een gereduceerd tarief, vaak voor essentiële zaken als levensmiddelen. Er is geen ander beschaafd land (en vast ook nog een hoop onbeschaafde) dat boeken in de hogere categorie BTW plaatst. Wat dat betreft is het dus maar raar dat de mogelijke coalitie voor deze maatregel kiest.

**Verder is het meer dan wonderlijk dat de mensen die nu allemaal tegen de BTW-verhoging zijn eigenlijk helemaal geen fan zijn van goedkope boeken. Althans, kennelijk is het hele literaire bedrijf vóór de vaste boekenprijs die in Nederland de boeken kunstmatig “duur” houdt. Hoeveel goedkoper de boeken zouden zijn zonder vaste boekenprijs is niet helemaal te becijferen, maar wel te benaderen – bij de Belgen hebben de Walen geen vaste boekenprijs en de Vlamingen wel, waardoor Vlamingen net zoveel betalen voor hun boeken als de Ollanders (ongeveer 16 euro) en de Walen iets van drie euro minder. Het loslaten van de vaste boekenprijs zou dus meer schelen dan de prijsverandering die uit de accijnsverhoging voortvloeit. Rick van der Ploeg, toch niet bepaald een rechtse rakker, heeft het idee van een vaste boekenprijs uitgebreid onderzocht en kwam tot de conclusie dat het niet bijzonder helpt om een bloeiend en boeiend literair landschap in de lucht te houden. Toch kwam de wet er op initiatief van Femke Halsema en wat D66’ers. Het is dus het soort beleid wat niet bepaald goed is, maar wel goed voélt. Daar kun je van alles van vinden, maar soms werkt het nu eenmaal zo in de politiek. Inmiddels staat de vaste boekenprijs niet meer echt ter discussie – D66-minister Ingrid van Engelshoven concludeerde bij de afgelopen periodieke herziening van de wet dat iedereen in de sector zich senang voelt bij de manier waarop de zaken nu geregeld zijn dus dat de regeling maar zo blijft. Overigens concludeerde Van der Ploeg dat het bestaan van leuke boekwinkels van groter belang is voor de boekenmarkt dan een vaste boekenprijs. Daar zijn we het ook helemaal mee eens.

https://www.weforum.org/agenda/2021/08/eurostat-eu-book-sales

https://orwell.ru/library/articles/cigar/english/e_cigar

https://www.volkskrant.nl/columns-van-de-dag/wie-toegang-tot-boeken-kranten-en-cultuur-beperkt-werkt-aan-verdomming-van-de-massa~b7edc014

https://www.linkedin.com/posts/marliesslegers_ik-zeg-nee-doe-je-mee-hoeveel-verdient-activity-7197990394503008256-Vpss?utm_source=share&utm_medium=member_desktop

https://www.globalvatcompliance.com/globalvatnews/vat-rates-in-europe-2021

In de tuin van Colette vertelde historica Marloes Vernooijs afgelopen weekend tijdens de Open Joodse Huizendag het verhaal van het ‘Haagse Achterhuis’. Zo’n tachtig mensen kwamen langs, om te luisteren en om samen de herinnering in leven te houden aan ‘het Haagse Achterhuis’.

Mies Wahlbeem had de moed om tijdens de Tweede Wereldoorlog op Reinkenstraat 19 meer dan 80 mensen onder te laten duiken. In de nacht van 22 op 23 maart 1943 viel de Sicherheitsdienst binnen in ‘het Haagse Achterhuis’. 24 (veelal Joodse) onderduikers werden weggevoerd en vermoord.

Tijdens twee indrukwekkende bijeenkomsten in onze tuin las Marloes samen met de aanwezigen de namen voor van de onderduikers.

Vanuit Colette vinden we het belangrijk dat dit verhaal verteld blijft worden. Op onze website kun je meer lezen over Mies Wahlbeem, de plaquette boven de deur van Reinkenstraat 19 én over de herdenking die jaarlijks door de leerlingen van de Da Costaschool wordt gehouden.

Op maandag 3 juni luisteren we naar meesterverhalen van Kafka. We draaien in de winkel een bijzondere luister-cd met de stem van dichter Menno Wigman. Hartelijk welkom! Lees in dit bericht meer over de lezingen die het Literaturhaus Den Haag bij ons om de hoek organiseert over de Duitstalige schrijver uit Praag.

Maandag 3 juni is de honderdste sterfdag van Franz Kafka. In onze Duitse boekenberg deden we een paar ontdekkingen. Kom kijken en kom vooral ook luisteren bij Colette.

In onze etalage hebben we een unieke Nederlandse vertaling van Die Verwandlung tentoongesteld. Met een briefje: ‘Uitgegeven bij de Bezige Bij. Clandestien in 1944. Opbrengst voor het verzet.’ We lazen op de website van de Kafka-kring meer over deze vertaling door Nini Brunt (die overigens enige tijd verderop in Den Haag in de Fahrenheitstraat woonde), waarvan slechts 1.000 exemplaren gedrukt zijn.

Uitgeverij Cossee bracht in 2006 en luister-cd uit. Dichter Menno Wigman leest meesterverhalen van Franz Kafka, onder regie van Christop Buchwald. Het Vonnis, Elf Zoons en Een verslag voor een academie. Op maandag 3 juni draaien we de cd als eerbetoon aan Kafka. En natuurlijk óók als eerbetoon aan Wigman, die ons veel te vroeg ontvallen is.

En nog even deze Geheimtipp: niet ver van Colette, in de Witte de Withstraat, vind je het Literaturhaus. Ook een bron van Duitse literatuur! In mei en juni organiseert Leo van Santen verschillende bijeenkomsten rondom Kafka. Zoals een Literaturcafé en lezingen van deskundigen.

Als lezers beleven we een stad niet alleen door er te zijn, maar ook door de ogen van de schrijvers die al eerder met hun kladblokje in de binnenzak de stad hebben verkend. Zo was ik laatst in Berlijn en kon ik het niet nalaten om een kleine tour te maken in het spoor van Christopher Isherwood (1904-1986).

“Berlin”, schreef Isherwood, “meant boys”. Dit citaat is de kernzin van het Berlijnse werk van Isherwood, die aan het stijve Engeland van de tussenoorlogse jaren ontsnapte door zich onder te dompelen in de wilde Duitse hoofdstad. Terwijl de donkere wolken van het Nazisme zich samenpakken boven de stad verliest Isherwood zich in de duistere barretjes en “Cabarets”, de blonde jongens achterna. Tijdens zijn tijd in Berlijn hield Isherwood nauwkeurig een dagboek bij dat de basis zou vormen van twee belangrijke boeken. Mr. Norris changes trains en Goodbye to Berlin. Dat laatste boek kent u misschien in de vorm van de (verfilmde) musical Cabaret. Pas later in zijn leven schreef hij het derde boek, Christopher and his kind (1976) waarin hij openlijk zijn homoseksuele ervaringen in de stad deelt. Het maakt Isherwood tot een ster van de homorechtenbeweging.

De boeken zijn bijna honderd jaar na dato nog goed te lezen. De spanning van het vooroorlogse Duitsland spat van de pagina’s; de marcherende laarzen van de fascistische knokploegen strijden om aandacht met de travestieten en uranisten van het baanbrekende Magnus Hirschfeld en zijn Institut für Sexualwissenschaft. Met trefzekere omschrijvingen brengt hij de wereld van de paradijsvogels van het nachtleven tot leven – de flappers, de zangeressen, de dichters die dromen van hun grote doorbraak en de knapen die hun diensten aanbieden voor geld en cadeautjes. De verleiding is trouwens groot om wat van het heden (met kranten vol transgenders en nazi’s) te lezen in de verhalen over het Berlijn van de Weimarrepubliek, maar dat even geheel terzijde.

Isherwood schrijft prachtig. Je moet er van houden, maar de man is een beste observator en af en toe gewoon een heerlijke, onvervalste snob en een hater. Neem nou alleen al het feit dat hij ruiterlijk toegeeft dat hij seks op gelijkwaardige voet maar raar vindt: “This was because Christopher was suffering from an inhibition, then not unusual among upper-class homosexuals; he couldn’t relax sexually with a member of his own class or nation. He needed a working-class foreigner.” Niet helemaal de mode in deze intersectionele tijden waarin we volgens de progressief-linkse theologie klassenverschillen net zo erg moeten vinden als discriminatie op grond van seksuele gerichtheid – maar misschien juist daarom zo boeiend.

Enfin, het tourtje dus. In zijn Berlijnse jaren woonde Isherwood aan de Nollendorfstraße nummer 17. De sfeer van de boeken hangt nog wel in de wijk – vol expats en barretjes en clubs die zich niet zelden aan de kleurrijke kant van het seksuele spectrum bevinden. Isherwood had zich er vast thuis gevoeld. Zijn woning wordt gemarkeerd met een keurige gevelplaquette, maar verder is er niet zoveel te beleven. Even op de foto en weer door. Veel leuker is de boekwinkel in de kelder van het naastgelegen pand. Bij dit zaakje zonder naam zal de gemiddelde vriend van Colette zich onmiddellijk als een vis in het water voelen. Grote stapels, bananendozen… Bovendien wordt de zaak gedreven door een ouder heerschap dat de kassa nog in muntgeld in zijn zak heeft en precies weet waar elk boek in het zaakje ligt. We raakten in gesprek met de antiquair over de uitdagingen van het nobele vak (hoge huren en ontlezing) en het stemde hem toch hoopvol dat wij in Den Haag zo’n mooie kollektieve oplossing hebben gevonden voor een verdwijnend boekwinkeltje. Uiteraard namen we wat mee: een mooie uitgave van Mein Jahrhundert van Günther Grass. We kregen ‘m voor een collega-prijsje.

We sloten het Isherwood-tourtje af met een bezoek aan de overburen van Isherwood, de cocktailbar “Stagger Lee”. In dit zaakje is met veel donker hout en vooroorlogse prullaria de sfeer opgeroepen van de wilde jaren van Berlijn. Bovendien mag je er nog binnen roken, wat misschien niet heel goed voor je is maar stiekem wel heel lekker voor een keertje. Het is ook goed voor de historische ervaring, zo’n rookgordijn. Weet u trouwens wie ook heel erg tegen roken was? Nou dan.